Dauðinn og eilífðin

Falls er von af fornu tré segir spakmælið. Meðfylgjandi eru hins vegar myndir af nokkrum trjám sem sofnað hafa dauðadúrnum nokkuð fyrir aldur fram.

Birkihrísla nálægt Nýbýlavegi.
Banamein e.t.v. sumarleysan 2011.

Það er kannski ekki svo skrítið að Íslendingar séu viðkvæmir fyrir því að tré drepist, enda trjágróður og sér í lagi hávaxinn trjágróður ekki mjög algengur hér á landi þar til fyrir um 20-30 árum.

Óheppin ösp í Grasagarðinum í Laugardal.
Mögulega drepin í fegurðarskyni.

Grenitré ofan við Fossvogsdal ásamt
myndarlegum bræðrum sínum.

Í Laufblaðinu 1997/1, bls. 22, var fjallað um dauða grenitrjáa, í kjölfar þess að talsvert af stórum og frískum sitkagrenitrjám hafði gefið upp öndina sumarið áður. Þessa skýringu á samspili umhverfisþátta gaf Guðmundur Halldórsson, sérfræðingur Rannsóknastöðvar Skógræktar ríkisins á Mógilsá, á fyrirbærinu:

Yfirleitt stóðu þessi tré þar sem jarðvegur er frekar illa ræstur og þéttur. Veturinn áður voru mikil frost, sem ollu því að klaki fór djúpt í jörð. Vorið var frekar kalt, þannig að klaki var lengi í jörðu fram eftir vori. Þegar kom fram í maí og vöxtur trjánna fór af stað var jörð ennþá frosin. Þegar sól fór að skína, virðist einstaka tré ekki hafa náð upp nægjanlegu vatni til móts við það sem tapaðist út um barrið. Á sumum stöðum voru þetta tré sem virtust hafa orðið á eftir í lífsbaráttunni og voru þannig líklega eitthvað veikari fyrir. 

Þessir samverkandi þættir, eða jarðvegsgerðin, frostið, vorkuldinn og sólfarið virðast hafa valdið álagi sem dró viðkvæmustu trén til dauða. 

Nokkrar fyrrum tignarlegar aspir neðarlega við Smiðjuveg.

Dauðinn má svo með sanni
samlíkjast, þykir mér,
slyngum þeim sláttumanni,
er slær allt, hvað fyrir er.
Grösin og jurtir grænar,
glóandi blómstrið frítt,
reyr, stör sem rósir vænar
reiknar hann jafnfánýtt.

Úr ljóðinu 'Um dauðans óvissa tíma' e. Hallgrím Pétursson.

Lifandi tré fjölgar lengi greinum, segir spakmælið.
Það á ekki við um þetta uppgrafna birkitré í Fossvoginum.

Kanínuófétin í Elliðaárdal eiga allnokkur tré á samviskunni.

Reynitré í miðbænum sem gefist hafa upp,
við erfið lífsskilyrði, m.a. saltrok.

Birkikvistur heldur fegurð sinni í um 15 ár

Blessaður kvisturinn þurfti að þola lélega vökvun fyrr í sumar

og skrænlaði svolítið.

Birkikvistur er runni sem ekki þarf að klippa reglulega. Hann heldur fegurð sinni í ein 15 ár en upp frá því dregur úr blómgun og greinar fara að feysknast. Þá er gott að skera hann niður, alveg niður undir rót og láta hann síðan vaxa upp aftur.

Ef klippa á runnann í kúlu eða móta hann á annan hátt ætti að gera það um leið og blómgun lýkur, miðsumars.

- segir á rit.is.

Birkikvisturinn á austursvölunum var alinn upp sem sunnukvistur þar til í ágúst 2011, þegar við áttuðum okkur á því að hann var enginn sunnukvistur. Greinarnar á honum eru ekki útsveigðar og alsettar blómum heldur koma á hann blómaklasar á víð og dreif. Hann er lágvaxinn og þéttvaxinn "blendingur tegunda uppruninn i norðausturhluta Asíu" skv. vef Gróðrastöðvarinnar Réttarhóls. Hann er jafnframt "auðræktaður, harðgerður og gríðarlega blómríkur" líkt og fram kemur á draumagardar.is.

Í Tímanum 12 júlí 1979 segir svo frá:

Birkikvistur (S. betulifolia) hefur náð miklum vinsældum og útbreiðslu hin siðari ár, enda fremur harðgerður og mjög fagur í blómi, alsettur hvitum blómsveipum í júlí-ágúst. Verður um 75 cm á hæð, laufin svipuð birkiblöðum.

Á vef Garðplöntusölunnar Borgar segir að birkikvistur verði 0,7-1,5 m á hæð en flestar aðrar heimildir segja að hann verði um 1 m á hæð. Samkvæmt ehow.co.uk eru til dvergafbrigði af spirea sp sem verða einungis um 60 cm og stór afbrigði sem ná 3 m hæð. Í blaði OR, Sumarhúsið (2008) segir að birkikvistur þoli hálfskugga og kjósi fremur sendinn og næringarríkan jarðveg.

Kvisturinn okkar kelur stundum svolítið en vex á móti talsvert á hverju sumri. Reyndar þola nýju greinarnar ekki svo mikið rok - þær brotna þegar verst lætur. Mest blómgast á 2 ára greinar segir á vef Blómavals.

Um snyrtingu skrautrunna 'sem blómstra á annars árs sprota' segir Vilmundur Hansen á facebook-síðunni 'ræktaðu garðinn þinn' að ekki megi klippa ofan af þeim á vorin. Meðal slíkra runna eru meyjarrós (Rosa moyesii), fjallarós (Rosa pendulina), birkikvistur (Spiraea sp.) og sunnukvistur (Spirea nipponica). "Sé það gert er hætt við að allir blómvísar séu klipptir burt. Klippa skal þessa runna síðla sumars eftir blómgun." Mjög ítarlegar leiðbeiningar Kristins H. Þorsteinssonar um klippingu birkikvists voru birtar í Mbl. 7. apríl 2004, leita má að "Klippingar - birkikvistur" á netinu til að finna þær. Víða er hins vegar mælt með því að leyfa birkikvisti að vaxa óáreittur og klippa hann aðeins þegar fjarlægja þarf gamlar greinar (t.d. vegna þurkka eða vorkals). Hann mun enda vinsæll í óklippt limgerði.

Á vef Lystigarðs Akureyrar og Nátthaga er latneskt heiti birkivists sagt vera spirea betulifolia, sem aftur er víðast hvar kallaður Heiðarkvistur á netinu. Nátthagi kallar Spiraea sp. vonarkvist. Kynlegir kvistir þessir plöntusérfræðingar.

Laufblöðin eru falleg. Haustlitirnir eru líka frábærir.

Á vef  Karls Guðjónssonar, garðyrkjustjóra Kirkjugarða Reykjavíkur (ekki lengur á netinu) er svohljóðandi umfjöllun um birkikvist:

Harðgerður runni, þrífst víða um land við sjávarsíðuna, er síðri inn til landsins. Þolir talsverðan skugga. Gerir ekki miklar kröfur til jarðvegs. Sum ár kelur Birkikvistur alveg niður í rót en hann jafnar sig fljótt af því. Notaður í lág limgerði klippt eða óklippt, runnaþyrpingar, einnig auðvelt að forma í t.d. kúlu. Með aldrinum verður mikið af dauðum greinum inní runnanum og getur þá verið ágætt að klippa hann alveg niður og láta hann endurnýja sig þannig, einnig er gott að grisja dauðar greinar innan úr runnanum árlega og opna hann aðeins þannig, en það er nokkuð mikil vinna.

Broddfura sem bragð er að

Tvær broddfurur (pinus aristata) voru keyptar í júlílok 2011 á Flúðum fyrir 2.000 kr. stykkið (víða kosta svipuð eintök 4-5 þúsund). Einni var komið fyrir í sumarbústaðarlandi en systir hennar fékk stað á austursvölunum hér í Kópavogi.

Broddfura vex rólega og er þeim kostum búin að lús sækir ekki í hana (frekar en aðrar fimm nála furur) og hún á að þola vel umhleypinga. Henni er lýst sem harðgerðri en afar seinvaxinni og varað er við því á skog.is að hún drepist úr sveppasjúkdómum í útsveitum og á S- og V-landi. Þröstur Eysteinsson hefur lýst ástandi stofnsins með þessum hætti: Broddfura er nánast horfin úr skógum um allt land nema á Héraði. Furur sem standa stakar og hafa næga birtu verja sig betur en furur sem finna fyrir þrengslum. Eina vörnin er sem sagt að gefa þeim nóg pláss.

Broddfuran er auðþekkt á harpixleifum á
nálunum, sem hefur verið líkt við flösu.

Þá er víst betra að skýla plöntunni fyrir verstu vindhviðunum. Eftirfarandi er bútur úr viðtali í Þjóðviljanum 26. maí 1990 við Ásgeir Svanbergsson deildarstjóra hjá Skógræktarfélagi Reykjavíkur:

En hér á landi er ekki mest um vert að hafa frostþolnar tegundir, heldur plöntur sem þola þennan endalausa vindstrekking og umhleypinga. Ég get nefnt sem dæmi tré sem er alveg geysilega frostþolið, sem er broddfura. Okkur hefur gengið hreint út sagt illa að rækta hana hér á landi, því hún þolir ekki þessar suðvestan hryðjur og storma. Hins vegar þolir hún tuttugu gráðu frost. Spurningin er því „hvar er tré harðgert?" Það er ekki hægt að alhæfa um harðger tré. 

Broddfuran er fyrirmyndar pottaplanta skv. desert-tropicals.com:

The Bristlecone Pine can be used as a container plant for many years, thanks to its extremely slow growth rate. The trees don't like to be transplanted, and they should be put in their definitive locations when they are 2 to 3 feet tall (60-90 cm), at most.

Undir þetta tekur Sigríður Hjartar í Fasteignablaði Mbl. 11. febrúar 2008: "Furur almennt þola illa flutning eftir að þær eru komnar verulega á legg og hæpið er að flytja furur sem eru orðnar meira en meters háar."

“It grows well in semi-shade, and prefers low levels of water”, segir á plantdatabase.co.za. Margar heimildir segja þó að henni líki illa við skugga. Fimm nála furur eins og broddfura, lindifura, sveigfura, runnafura og klettafura eru ekki viðkvæmar fyrir furulús eins og tveggja nála furur eru (t.d. útrýmdi lúsin nánast skógarfuru á Íslandi á 6. áratug 20. aldar, hún herjar ekki jafn mikið á stafafuru).

Trjákvoða / harpix (harpeis).

Þá verður broddfura mjög gömul, meira en 1.500 ára þar sem hún vex villt (náskyld frænka hennar, pinus longaeva, verður mörg þúsund ára og er langlífasta lífvera á jörðinni). En, í görðum er hún "never as long-lived as in the wild, typically living less than 100 years before it succumbs to root decay in the warmer, moister conditions prevalent in most inhabited places" skv. Wikipedia.

Broddfura á Hallormsstað. Úr Lesbók Mbl. 1982.

Fjallafura (sem einnig er hægvaxta háfjallafura) verður til samanburðar ekki eldri 50-70 ára skv. grein um upphaf íslenskrar skógræktar í Lesbók Mbl. 7. júní 1982. Fjallafuran er ættuð frá fjallgörðum Suður og Mið-Evrópu en broddfuran er frá háfjöllum N-Ameríku. Þar segir jafnframt:

Greiní Mbl. 1980.
Smellið til að stækka.

Í raun og veru er það ósköp eðlilegt að háfjallategundir skuli hafa reynst best af öllum þeim fjölda tegunda, sem sáð var til og fluttar voru til landsins á þessu tímabili [1899-1906].
[...]
Í háfjöllum meginlanda eru sumur stutt og hitamismunur dags og nætur getur orðið feikna mikill. Vaxtartíminn er víða skemmri en 90 dagar, og sums staðar er hætta á næturfrostum í öllum mánuðum árs þar sem broddfura og blágreni vaxa hæst yfir sjó.
[...]
Þá má og minna á þá staðreynd, að háfjallatré vaxa fremur hægt frá ári til árs, og margar tegundanna eru lengi að vaxa úr grasi. Fjallafura er ein 10 til 15 ár að búa um sig eftir gróðursetningu og vex þá nauðalítið, en eftir það tekur hún vaxtarkipp og bætir miklu við hæð sína á skömmum tíma. Broddfuran er enn seinni að vaxa og bætir varla meira en 7 til 10 sentímetrum við hæð sína á hverju ári alla ævina.

Sigríður Hjartar segir í Fasteignablaði Mbl. 12. feb. 2007 frá broddfuru sem í fávisku sinni vex um 20 cm árlega og í Mbl. 20. júní 1992 segir Ágústa Björnsdóttir að ársvöxturinn sé 10 - 15 cm að jafnaði. Broddfuran nær allt að 15 m hæð og verður 1 m á breidd.

Furan á svölunum er rúmlega 60 cm á hæð og sýnir ársvöxt upp á um 20 cm. Á gróðrastöðinni var hún sótt í gróðurhús þar sem hún hefur líklega alið fyrstu ár ævi sinnar. Hún mun núna þurfa að aðlagast örlítið hranalegri aðstæðum næstu misserin.

Barrnálar broddfuru lifa í 10 - 17 ár en almennt haldast nálar á furum í 2 - 5 ár. Það kemur aldrei nál í stað nálar sem fellur, líkt og Sigurður Blöndal komst að orði í Sunnudagsblaði Mbl. 15. ágúst 1993. Þessa lýsingu á greinum broddfuru er að finna á vefnum draumagardar.is:

Greinar hennar eru þéttstæðar með stuttum smágreinum. Árssprotar eru 5 – 15 cm langir og eru þeir appelsínubrúnir í fyrstu af löngum nálarslíðrum og hárum sem hylja aðlægar nálar fram í lok júní. Nálar breiða síðan úr sér næsta vor.

Umfjöllun um broddfuru og lindifuru í Mbl. 1992.
Smellið til að stækka.

Broddfura í blóma - af facebookvef
Gróðrarstöðvarinnar Þallar

Broddfura í Kópavogi.

Síðast uppfært í janúar 2014.