Fáein orð um fjallafuru

Hin tveggja nála fjallafura (pinus mugo) er á norsku kölluð runnafura (n. buskfuru). Lystigarður Akureyrar útskýrir að vaxtarlag hennar líkist vaxtarlagi runnafuru (Pinus pumila) en sú fura sé með fimm nálar í knippi (Norðmenn kalla hana "Sibirsk dvergfuru"). Vaxtarlagi fjallafuru er svo lýst á vef Lystigarðsins:

Runni með uppréttar greinar eða með lágan stofn og keilulaga krónu eða jarðlægur runni, með marga hnébeygða stofna. 

Lágvaxnara afbrigðið (pinus mugo var. 'Pumilio') er nefnt dvergfura.

Orðabanki Íslenskrar málstöðvar skilgreinir fjallafuru sem barrrunna. Á vef norska ríkisútvarpsins NRK segir að hún geti vaxið í rýrum jarðvegi, kjósi næringarríkan jarðveg en þoli þungan (leirkenndan) jarðveg (etabler på næringsfattig jord / foretrekker humusrik jord / tåler tung (leirholdig) jord). Einnig að hún þoli þurrk og sé mjög vindþolin. Könglar séu 2,5 cm langir og þá sé að finna á toppi árssprota næstliðins árs (i toppen av forrige årsskudd).

Stæðileg fjallafura við Árbæjarlaug.

Fjallafurufræ eru svipuð að þyngd og stafafurufræ, um 4,5 mg. Könglarnir geta verið á trjánum í þrjú ár og eru tiltölulega auðlosaðir.

Hákon Bjarnason skilgreindi fjallafuru ásamt broddfuru sem háfjallafurur, í greinarstúf árið 1980: 

Fjallafura er ein 10 til 15 ár að búa um sig eftir gróðursetningu og vex þá nauðalítið, en eftir það tekur hún vaxtarkipp og bætir miklu við hæð sína á skömmum tíma. 

Af stúfnum má einnig ráða að fjallafuru sé ekki vel við flutninga, en þó segir á vefnum að yfirleitt myndi hún ekki stólparót og því sé auðvelt að umplanta henni, ólíkt öðrum furum ("normally does not produce a tap root so is easy to transplant.")

Á gardplontur.is kemur fram að fjallafura sé harðgerð og þurfi sólríkan vaxtarstað eða hálfskugga. Hún vaxi hægt og þurfi skjól fyrstu árin. Best þrífist hún í súrum, vel framræstum jarðvegi.

Lokaðir könglar.

Opnir könglar og fræ.

Gott ráð frá Gróðrarstöðinni Þöll:

Til að fá fjallafuru/dvergfuru til að verða þétta er mikilvægt að brjóta brumin/árssprotana til hálfs um eða upp úr miðjum júní. Sérstaklega á þetta við furur sem hafa löng brum/árssrota. Þetta er gert á hverju sumri eða annað hvert ár. Ekki er hægt að klippa/saga niður furur og ætlast til þess að þær vaxi aftur upp.

Í umfjöllun Hákonar er greint frá því að fjallafura lifi almennt í 50-70 ár. Þess eru þó dæmi að trén verði mun eldri í nátturúlegu umhverfi:

In Lithuania some of the P.mugo trees planted in the Curonian Spit are now nearly 200 years old (Strakauskaite 2004a, 2004b).*

Fjallafura á fyrsta ári.

* Kúrlandseiði (d. den kuriske landtange) er 100 km langt og 0,5-4 km breitt sandrif (sandtangi) í Litháen, við Eystrasalt. Það er við Kúrland, sem Egill Skallagrímsson heimsótti forðum daga.

Flag í fóstur

Skæruræktun eða skærugarðyrkja (e. gorilla gardening) hefur verið skilgreind sem ræktun á landi sem er í umráðum annarra, án leyfis. Líkt og önnur skærustarfsemi er hún óregluleg og einstakar skærur gerðar án fyrirvara.

Á Íslandi hefur stundum verið talað um að taka flag í fóstur, segja má að það sé sú skæruræktun sem landið bjóði hvað helst upp á. Kjörorðið "flag í fóstur" á reyndar vel við um uppgræðslu á Íslandi almennt.

Börn fóstra flag, Mbl. 25. maí 1996

Ef erfitt er um áburðargjöf, í formi lífrænna efna eða tilbúins áburðar, þá kemur til greina að sá stafafuru. Auðvelt er að safna fræi af stafafuru nú til dags og það sama á við um birkifræ. Ef birki er sáð þá er æskilegt að gefa áburð eða sá lúpínu meðfram sáningunni, nema gisin lúpínubreiða sé til staðar. Græðlingar koma líka til greina og varla er til sá trjágróður hér á landi sem jafn auðvelt er að fjölga og ösp. Sá er þetta ritar hefur dundað sér við að stinga niður aspargræðlingum hér og þar, á stöðum þar sem ætla má að ekki verði amast við þeim.

"Besta (og jafnframt einfaldasta) aðferðin til að koma aspar- og víðigræðlingum til trjáa er að stinga þeim beint á fyrirhugaðan ræktunarstað snemma vors [...]" segir Gapripill á malefnin.com, 7. maí 2006, og bætir við:

Ef græðlingar eru í góðu ástandi þegar þeir fara í jörð snemma vors ættu lífslíkur þeirra að geta verið góðar. Mín reynsla er sú að árangurinn er á bilinu 90-100%. Á rýru og illa grónu landi verður hins vegar að sjá til þess að plöntur sem vaxa upp af græðlingum séu vel nærðar. Það er best tryggt með því að sáldra fáeinum kornum af tilbúnum áburði (alls ekki of mikið) við græðlinginn fyrsta vorið 2-4 vikum eftir stungu (t.d. þegar komið er fram í júníbyrjun).

Flag í fóstur, Þjóðviljinn 1. júní 1989,
Ríkharður Ásgeirsson, Garðar og Gróður, bls. 4

Flag í fóstur, Pressan 5. mars 1992,
Ríkharður Ásgeirsson frh.

Broddfurufræ og stafafurufræ

Síðuhaldari rakst nýverið á þroskaða köngla á broddfuru, við opinbera byggingu í Kópavogi sem reis árið 1994. Gera má ráð fyrir að plantan hafi verið a.m.k. 5-6 ára við gróðursetningu og því er hún líklega um 25 ára gömul í dag. Broddfuru var fyrst sáð á Hallormsstað árið 1903, í árdaga skógræktar á Íslandi, en fræið kom frá Colorado [i]. Þau tré eru talin hafa borið fyrst fræ í kringum 35-40 ára aldur.[ii]

Köngull stafafuru.

Önnur furutegund hefur hins vegar átt mun betra gengi að fagna hér á landi en það hin harðgerða og fjölhæfa landnemaplanta stafafuran. Stafafura er algengasta furan á Íslandi og mun stærstur hluti ræktaðra plantna vera af kvæminu Skagway, frá innri hluta Lynn Canal í suðausturhluta Alaska, samkvæmt því sem segir m.a. í BS-ritgerð Hönnu Bjargar Guðmundsdóttur frá 2012. Þar segir einnig að hún sé blendingur Pinus contorta subsp. latifolia (e. lodgepole pine) og Pinus contorta subsp. contorta (e. shore pine):

Rannsóknir á stafafuru á Skagway benda til þess að hún sé að mestu leyti blendingur undirtegundanna latifolia og contorta (von Rudloff & Lapp, 1987). [iii]

Seinni tíma rannsóknir benda þó til að Skagway heyri til undirtegundarinnar latifolia.[iii a]

Munur á fræjum og könglum.
Broddfurufræ vigta um 24,5 mg hvert fræ að meðtöldum vængnum.[iv] Fræ stafafuru eru á hinn bóginn fremur smá og eru um 200 þúsund í einu kíló.[v] Það gera 5 mg á hvert fræ og þau eru því fimm sinnum léttari en fræ broddfuru. Stafafurufræ eru að jafnaði svört, en ófrjó fræ oft flekkótt, ljósari á lit eða dumbrauð. [vi]

Broddfurufræ fremst, svo stafafurufræ og loks birkifræ.

Könglar stafafuru eru þráfastir á trénu, svo erfitt getur verið að losa þá, en könglar broddfuru eru aðlosaðir og detta yfirleitt af stuttu eftir að fræin þroskast.[vii] Líkt og með stafafurufræ er engin þörf á kaldörvun eða öðrum undirbúningsaðgerðum fyrir sáningu á fræi broddfuru.[viii]

Ágætis fræfjöldi úr fjórum broddfurukönglum.

Biðkönglar stafafuru.
Stafafura getur framleitt svokallaða serotina köngla (e. serotinous, mætti kalla þá biðköngla á íslensku). Slíkir könglar opnast ekki og dreifa fræjum sínum nema hiti fari upp í um 50 gráður. Hér er um að ræða aðlögun stafafuru að tíðum skógareldum á heimaslóðum og geta könglarnir haldið fræjunum í 30-40 ár. Erlendis geta þeir þó opnast vegna hita frá sólinni eftir að skógur hefur verið felldur. Fræin þola ekki hitameðferð í lengur en 60 sekúndur. [ix] Til að ná fræum úr biðkönglum eru þeir soðnir eða hitaðir í ofni [x] en ef um fáa köngla er að ræða má hita þá yfir kertaloga í stutta stund og heyrist þá strax og sést hvernig trjákvoðan sem innsiglar fræblöð köngulsins losnar. Til þess að fá könglana til að opnast up á gátt þarf að líkja eftir rigningu, þ.e. bleyta þá aðeins:

Heat causes the resin to melt, then after wetting (which ensures that the fires are over), the cones open when they next dry out, the seeds fall to the bare ground to begin a new forest. [xi]

Í nemendaverkefni Sighvats Jóns Þórarinssonar og Sæmundar Kr. Þorvaldssonar við LbhÍ frá 2006 er því haldið fram að það séu meginladsfurur sem opna ekki köngla nema við hita, en könglar strandfuru eigi ekki við þetta vandamál að stríða.

Hér fyrir ofan er sjö sekúndna hljóð- og mynddæmi, biðköngull að opna sig sökum hita.

Fræ úr rúmlega 20 könglum stafafuru. Á efri myndinni
sjást fjórir biðkönglar sem ekki opnuðust.

Stafafurufræ, mismunandi stærð fræja og litir á frævængjum.
Fræstærð getur ráðist af aðstæðum en einnig af undirtegundum.
Þannig ber undirtegundin latifolia talsvert þyngri fræ en contorta [v].

[i] Skógræktarritið 1958, bls. 118,
http://skog.is/skjol/Rit1958/files/assets/basic-html/page118.html

[ii] Hákon Bjarnason: Um fræþroska á trjám. Náttúrufræðingurinn, 1. tbl. 1977, bls. 27.

[iii] Hanna Björg Guðmundsdóttir: Útbreiðsla stafafuru (Pinus contorta) undir Staðarfjalli í Suðursveit (2012),
http://hdl.handle.net/1946/10774

[iii a] Christensen, K.I.: A morphometric study of the geographic variation in Pinus contorta (Pinaceae). Nordic Journal of Botany 23, s. 563-575. 2005.
Sjá einnig: Knud Ib Christensen: Klit-fyr (Pinus contorta) i Danmark: variation og tilpasning. Dansk Dendrologisk Årsskrift 21 (2003), 5-49, http://www.dendron.dk/aarsskrift/docs/157.pdf

[iv] Germination of Pinus aristata Engelm. William H. Reid: The Great Basin Naturalist
Vol. 32, No. 4 (December 31, 1972), pp. 235-237
http://www.jstor.org/discover/10.2307/41711355?uid=3738288&uid=2&uid=4&sid=21103193599241

[v] James E. Lotan and William B. Critchfield - Lodgepole Pine,
http://www.na.fs.fed.us/pubs/silvics_manual/Volume_1/pinus/contorta.htm

[vi] PestWebNZ - Contorta pine,
http://pestweb.nzpps.org/print_species.php?sp=48

[vii] Fryer, Janet L. 2004. Pinus aristata. In: Fire Effects Information System,
http://www.fs.fed.us/database/feis/plants/tree/pinari/all.html

[viii] University of Connecticut Plant Database - Pinus aristata - Bristlecone Pine, Hickory Pine - Pinaceae,
http://www.hort.uconn.edu/plants/p/pinari/pinari1.html

[ix] Frida Carlstedt: Kan risken för spontan contortaföryngring elimineras genom hyggesbränning? (2009),
http://www.phd-forestry.se/Ingegerd-Backlund-Introduction-essay-100318.pdf

Sjá einnig Anderson, Michelle D. 2003. Pinus contorta var. latifolia. In: Fire Effects Information System,
http://www.fs.fed.us/database/feis/plants/tree/pinconl/all.html

[x] Native Plant Nursery - Glacier National Park - Pinus contorta Dougl.ex Loud. latifolia Engelm. ex S. Wats.,
http://www.nativeplantnetwork.org/Network/ViewProtocols.aspx?ProtocolID=236&referer=wildflower

[xi] Manor House Arboretum - Lodgepole Pine, http://www.pennine.demon.co.uk/Arboretum/Pico.htm

Úr Laufblaði Skógræktarfélags Íslands 1993.